Ужо амаль 20 гадоў Беларусь і Расія фармальна існуюць як часткі агульнай Саюзнай дзяржавы. За гэты час геапалітычныя інтарэсы Мінска і Масквы трансфармаваліся, назапасіўся багаж гандлёвых войнаў, а ключавы момант рэгіянальнай найноўшай гісторыі – украінскі крызіс 2014-га года – “саюзнікі” выкарысталі цалкам адрозна. Расія захапіла Крым, пасварылася з усім светам ды трапіла пад санкцыі, а Беларусь актыўна гандлюе з Украінай, пазіцыянуе сабе як нейтральную перамоўную пляцоўку і ад санкцый пазбавілася.

Усё гэта дае падставы палітолагам і шараговым грамадзянам, якія не падтрымліваюць Расію, меркаваць, што Саюзная дзяржава хутчэй мёртвая, чым жывая. Адпаведна аматары беларуска-расійскага сяброўства знаходзяць у афіцыйных паперах і шматлікіх інтэграцыйных мерапрыемствах доказы, нібыта Саюзная дзяржава квітнее, а крызісы ў адносінах ствараюць знешнія ворагі (ад расійскіх алігархаў да заходніх палітыкаў).

Каб высветліць, хто мае рацыю, варта прааналізаваць, напрыклад, адну са сфераў саюзнай інтэграцыі, якая не схільная да палітызаваных канфліктаў – вышэйшую адукацыю.

Адукацыя ў Саюзнай дзяржаве цікавіць не яе ўласных грамадзян, а туркменаў

З інфаграфікі можа падацца, што Саюзную дзяржаву Беларусь і Расія будуюць не адна з адной, а кожная паасобку з Туркменістанам.

Прынамсі туркменскіх студэнтаў болей у Расіі, чым беларускіх, і значна болей у Беларусі, чым расійскіх.

Мо не з тымі інтэграцыю будуем?

Правы абітурыентаў роўныя, а тэсты – розныя

Грамадзяне Саюзнай дзяржавы маюць роўныя правы на атрыманне адукацыі любога ўзроўню ў Беларусі і Расіі. Школьныя атэстаты і ўніверсітэцкія дыпломы (ад бакалаўра да доктара навук) прызнаюцца эквівалентнымі.

Незалежна ад грамадзянства для паступлення ў беларускія ВНУ патрэбна здаваць цэнтралізаванае тэставанне (ЦТ), а ў расійскія – адзін дзяржаўны іспыт (ЕГЭ).

Бланкі досыць падобныя, але сутнасць розная.

Дырэктар Рэспубліканскага інстытута кантролю ведаў, які адмініструе ЦТ, тлумачыў, што розныя не толькі вучэбныя праграмы, па якіх рыхтуюць тэсты, але таксама арганізацыйныя працэдуры (у Расіі яны дэцэнтралізаваныя) і мэты іспытаў (калі ЕГЭ спалучае выпускныя іспыты ў школах з уступнымі ў ВНУ, то ЦТ патрэбнае толькі абітурыентам). Таму ўніфікацыі тэстаў няма і не будзе, як і магчымасці расійскім абітурыентам здаваць ЦТ у Расіі.

Беларуская гасціннасць – толькі за долары

Выглядае на тое, што для беларусаў у расійскіх універсітэтах існуе болей спрыяльных умоваў, чым для ўсходніх суседзяў у Беларусі. Так, акрамя роўных з грамадзянамі Расіі правоў на паступленне ў расійскія ВНУ, беларусаў таксама могуць прымаць туды на навучанне па выніках унутраных іспытаў – у адпаведнасці з адмысловай квотай, якую выдзяляюць штогод.

А вось калі грамадзянін Расіі хоча паступіць у беларускі ўніверсітэт і не чмурыць сабе галаву з ЦТ, то ён можа гэта зрабіць на агульных умовах з усімі замежнікамі – па сумоў’і і за вялікую плату ў цвёрдай валюце за кожны семестр.

Еўразійская мабільнасць кульгае, але марыць

Як унутраная мабільнасць адсутнічае ў Беларусі, гэтак няма яе і ў Саюзнай дзяржаве. Немагчыма на семестр з’ездзіць павучыцца з мінскага БДУ ў маскоўскую ВШЭ, а потым залічыць пройдзеныя там дысцыпліны. Хоць цяпер і Беларусь, і Расія – часткі Еўрапейскай прасторы вышэйшай адукацыі, аднак у Саюзнай дзяржаве няма аналага еўрапейскай праграмы Erasmus+.

Вячаслаў Сутырын, галоўны рэдактар Eurasia.Expert, у аналітычным дакладзе “Пункты росту ЕАЭС: эканоміка, бяспека, грамадства” наракае і на іншыя праблемы нашай адукацыйнай прасторы. Так, амаль 80 % беларускіх студэнтаў у расійскіх ВНУ навучаюцца завочна – “не атрымліваюць рэальнага досведу камунікацыі і не выбудоўваюць прафесійныя сувязі”.

А беларускіх студэнтаў дзённай формы ў Расіі нават меней, чым у Польшчы.

Як бачна з інфаграфікі ў пачатку, студэнтаў з Казахстана ў Расіі ў 4 разы болей, чым беларусаў, аднак кульгае і гэты напрамак еўразійскай інтэграцыі. Сутырыну сумна, што сярод казахаў расце попыт на кітайскую адукацыю (за 10 гадоў – рост амаль у 5 разоў), а па стыпендыяльнай праграме “Болашақ” толькі 4 % студэнтаў абіраюць Расію (85 % аддаюць перавагу Вялікабрытаніі, Ірландыі, Канадзе ды ЗША).

У тым жа дакуменце Сутырын прапануе канкураваць з Erasmus+ ды DAAD – стварыць еўразійскую праграму акадэмічнай мабільнасці “Эўрыка”. Усё як у дарослых: стыпендыі на конкурснай аснове для студэнтаў на адзін-два семестры і для аспірантаў на тры-шэсць месяцаў для часовага навучання ў вядучых ВНУ краін ЕАЭС, з наступным узаемазалікам прадметаў.

Пры ўсім скепсісе да “вядучых ВНУ краін ЕАЭС” такая праграма была б нялішняй: варта вітаць любыя дадатковыя магчымасці інтэрнацыяналізацыі беларускай адукацыі. Аднак пакуль гэта ўсё знаходзіцца на ўзроўні мараў. Як зазначае сам аўтар дадзенай ідэі, гэта патрабуе “палітычнага рашэння аб змене Дамовы аб ЕАЭС”, і “без сістэмнай дзяржаўнай падтрымкі сфармаваць у межах ЕАЭС агульную адукацыйную прастору не атрымаецца”.

Рынкі працы: раўнапраў’е з выняткамі

У Саюзнай дзяржаве прынята шмат дамоваў і рашэнняў пра тое, што грамадзяне Беларусі і Расіі маюць аднолькавыя правы на супольным рынку працы – на аснове ўзаемазаліку дакументаў, без лішняй бюракратычнай цяганіны ды дазволаў на працу (адзінае выключэнне – на дзяржслужбу ці ў сілавыя ведамства прымаюць адпаведна з дзяржаўным грамадзянствам).

Аднак беларускай медыцынскай адукацыі ўсходні саюзнік не давярае.

Згодна з расійскім федэральным заканадаўствам, для ажыццяўлення медыцынскай дзейнасці на тэрыторыі Расійскай Федэрацыі неабходна мець сертыфікат спецыяліста, выдадзены расійскай адукацыйнай установай.

Гэты недавер узаемны. Напрыклад, беларуская навуковая супольнасць мае сумневы адносна якасці абароненых у Расіі дысертацый. Таму хоць дыпломы кандыдата і доктара навук абедзвюх краін і прызнаюцца эквівалентнымі, але такі “эквівалентны” дыплом яшчэ трэба настрыфікаваць.

На практыцы гэта азначае, што навуковец, які даўно абараніўся ў Расіі і хоча працаваць у Беларусі, мусіць прынесці ў Вышэйшую атэстацыйную камісію фактычна такі ж набор дакументаў, што і кожны аспірант, які ўчора абараніўся ў адной з беларускіх ВНУ, і прайсці такую ж самую працэдуру. Мусіць быць прызначаны эксперт, які будзе чытаць яго дысертацыю, а затым экспертны савет і прэзідыум. Працэдура не фармальная.

Атрымаць адмову – цалкам магчымы вынік, калі экспертаў не задаволіць якасць працы.

Студэнты галасуюць нагамі

З гэтага вынікае, беларуска-расійская інтэграцыя – у межах Саюзнай дзяржавы альбо ЕАЭС – моцна не ўплывае на развіццё супольнай адукацыйнай прасторы. Нягледзячы на тое, што створана пэўная нарматыўна-прававая база, абітурыенты Беларусі і Расіі не надта імкнуцца паступаць у ВНУ краін-саюзніц. Як сведчыць досвед Казахстана: калі абітурыенты маюць выбар, то яны выкарыстоўваюць дзяржаўную стыпендыю для замежнай адукацыі пераважна не ў Расіі. Стварэнне ўнутраных праграм акадэмічных абменаў можа надаць пэўны імпульс адукацыйнай прасторы постсавецкай інтэграцыі, і такія канкрэтныя дзеянні тэарэтычна будуць карысным укладаннем з інтэграцыйнага бюджэту.

Аднак грошы мусяць ісці за студэнтам, а не наадварот.

Варта арыентавацца не на палітычную кан’юнктуру, а на цікаўнасць моладзі. Напрыклад, калі без усялякіх інтэграцый беларуская моладзь аддае перавагу навуцы ў Польшчы, чымся ў Расіі, то варта падтрымаць такое жаданне. Стварэнне стыпендыяльных праграм, накшталт казахстанскай “Болашақ”, будзе найбольш аптымальным выдаткаваннем бюджэтных сродкаў на інтэрнацыяналізацыю беларускай адукацыі.