Бельгія – гэта ідэальны матэрыял для даследавання моўных праблемаў. Моўная мяжа тут дзеліць два рэгіёны, а сталіца заўсёды з’яўлялася гузікам, які злучаў нідэрландскамоўную Фландрыю з французскамоўнай Валоніяй. Хоць у ХІХ стагоддзі Брусель быў пераважна нідэрландскамоўны, сёння больш шанцаў пачуць там французскую мову.

Пад канец ХІХ стагоддзя французская мова пачала выцясняць нідэрландскую. Яна была мовай элітаў, адукацыі ды адміністрацыі. Нават фламандцы, чыя родная мова – нідэрландская, былі вымушаныя размаўляць па-французску, калі яны хацелі дасягнуць поспехаў у кіраванні.

Выцясненне адной мовы праз другую – гэта натуральны працэс, але ён нясе з сабою некалькі этычных праблемаў: магчымасць размаўляць на роднай мове і захоўваць сваю моўную ідэнтычнасць без дыскрымінацыі. Апроч этычных праблемаў, гэты працэс стварае напружанасць паміж прадстаўнікамі розных моўных групаў. Нават працаўнікі міністэрстваў у Бруселі, здараецца, зацята абслугоўваюць наведнікаў па-французску. Ганарлівыя фламандцы, аднак, ведаючы свае правы, працягваюць камунікацыю выключна па-нідэрландску.

У мірным асяроддзі, калі паміж людзьмі розных моўных групаў не існуе варожасці, больш магутная мова пачынае дамінаваць і выцясняць слабейшую. Канадскі прафесар Жан Лапонс называе гэта “агоніяй, якой кіруе дабрыня”.

Яго вядомы закон гучыць гэтак: “Чым дабрэйшыя людзі адно з адным, тым больш агідныя адна для другой мовы”.  

У нашым рэгіёне руская мова з’яўляецца lingua franca і даступнасць тэлебачання, інфармацыі, культурных і бізнес-кантактаў на гэтай мове спрыяе выцясненню беларускай мовы.

Роўныя, але толькі на паперы

Палітычная філасофія акрэслівае сітуацыю з мовамі ў Беларусі як лінгвістычную несправядлівасць ды сімвалічную роўнасць. Статус дзвюх моваў – рускай і беларускай – роўны, але толькі афіцыйна і сімвалічна. Гэта як у Еўрасаюзе, дзе ўсе 24 мовы маюць роўны статус, аднак пераважная большасць прамоваў падчас супольных паседжанняў Еўракамісіі ці Еўрапарламенту адбываецца на англійскай. Таксама і ў Беларусі сітуацыі, дзе выкарыстоўваецца беларуская мова, можна палічыць на пальцах.

Лінгвістычная ж несправядлівасць праяўляецца ў тым, што людзям карысней размаўляць па-руску, бо гэта дае больш магчымасцяў. Бацькі ахвотней аддаюць дзяцей у рускамоўную школу, бо ў штодзённым жыцці, далей ва ўніверсітэце і ў працы няведанне беларускай мовы не мае ніякіх наступстваў, у той час як недасканалая знаёмасць рускай можа быць сур’ёзнай перашкодай. Такім чынам, беларуская лічыцца мовай ніжэйшай у параўнанні з рускай.

Здаецца, калі людзі хочуць захаваць сваю мову, то яны проста мусяць на ёй размаўляць. Большасць беларусаў не была б шчаслівая ад думкі, што беларуская перайшла ў катэгорыю мёртвых моваў, бо каля 60 % лічаць яе сваёй роднай. Што тады не так? Праблема ў тым, што ідэалістычнае перакананне пра тое, што адзінкавы выпадак робіць розніцу, не апраўдвае сябе, калі мы маем дачыненне з агульнанацыянальным ці нават рэгіянальным трэндам.

Праблема калектыўнага дзеяння даказвае, што нават калі ёсць ахвота захаваць родную мову, гэта мае сэнс толькі ў выпадку, калі ўсе прадстаўнікі супольнасці пачалі б размаўляць штодзённа па-беларуску. Гэта патрабуе значнай матывацыі і не гарантуе поспеху.

Што рабіць, каб захаваць мову меншасці?

Бельгійская школа філасофіі не мае адзінага вырашэння гэтай праблемы.

Прафесар Філіп Ван Парэйс прапаноўвае ўвядзенне так званых рэжымаў лінгвістычнай тэрытарыяльнасці, дзе ў межах аднаго рэгіёна альбо дзяржавы толькі адна мова мае афіцыйны статус. Гэтак кожная мова будзе мець роўную годнасць, бо яна будзе “каралевай у сваёй прасторы”. Ван Парэйс лічыць, што адзінай магчымасцю, каб захаваць мову і ўменне ёй валодаць, – гэта даць ёй найвышэйшую функцыю ў палітычнай супольнасці. Гледзячы на беларускія міністэрствы, можна смела сказаць, што роля беларускай мовы ў палітычнай сферы амаль не існуе.

Для Беларусі тэрытарыяльны рэжым значыў бы вызначэнне беларускай адзінай афіцыйнай мовай.

З аднаго боку, гэта можа здавацца абсурдным, калі ўзяць пад увагу, што большасць насельніцтва размаўляе па-руску. З другога боку, этычна гэта несправядліва для людзей з падвойнай моўнай ідэнтычнасцю (напрыклад, для выхадцаў з беларуска-рускіх сем’яў).

Іншы выкладчык Лёвенскага ўніверсітэта Хэльдэр Дэ Сх’ётэр прапануе брусельскую мадэль. У глабалізаваным свеце вельмі цяжка знайсці абсалютна маналітную тэрыторыю, дзе ўсе належаць да аднолькавай культуры і гавораць на адной мове. Таму лінгвістычны рэжым змушае адных (меншасць) адрачыся ад сваёй тоеснасці, у той час калі людзі з двухмоўнай ідэнтычнасцю губляюць адну з яе частак.

У Бруселі нідэрландская і французская мовы маюць афіцыйны статус. Гэта значыць, што кожны чалавек можа выбраць навучальную ўстанову ці дакументы пры выдачы на адной з гэтых дзвюх моваў.

Брусельская мадэль была створаная з думкай аб захаванні права выбару мовы для фламандцаў і валонцаў.

Аднак гэта не захавала нідэрландскай мовы ад адыходу на далёкі план.

Такая мадэль практыкуецца і ў Беларусі, аднак, калі яна не прадугледжвае эфектыўнай падтрымкі, то беларускую мову чакае лёс нідэрландскай ці заняпад.

Каб гэта перадухіліць, дзяржаўныя праграмы мусяць прапагаваць выкарыстанне беларускай мовы не толькі на тэлебачанні ды ў метро, але ва ўсіх сферах (адукацыя, адміністрацыя, паслугі і г.д.). Толькі тады грамадзяне будуць мець матывацыю, каб ведаць і выкарыстоўваць беларускую мову.

Гэта не мае нічога супольнага з прымусам да беларускай мовы. Мэта дзяржаўнай падтрымкі  – надаць мове больш значэння. Тым не менш, калі нават пры маштабных і паўсюдных праграмах падтрымкі мовы, яна далей прыходзіць у заняпад і людзі на ёй не размаўляюць, яе знікненне можа быць апраўданым. Як піша Хэльдэр Дэ Сх’ётэр: “Факт, што мова знікае, нясе з сабой страту, але такая страта не з’яўляецца несправядлівай”.