Арыгінал гэтага артыкула апублікован на Zerkalo.io.

Трохі тэорыі

Эканоміка — бяздушная навука, якая разглядае розныя аспекты чалавечага жыцця праз прызму выгад і выдаткаў. Дзяцінства і бацькоўства — не выключэнне. Эканоміка глядзіць на дзіця як на своеасаблівы «тавар», што задавальняе патрэбы і не прыносіць бацькам грошай. У адрозненне ад звычайных тавараў, дзіця мае два віды кошту: грашовы — купля ежы, памперсаў і адзення; і часавы: бацькоўства — справа няхуткая. Акрамя таго, дзеці — гэта тавар працяглага спажывання, які накладае на дарослых доўгатэрміновыя абавязанні па выплаце абодвух тыпаў коштаў.

З гэтых няхітрых азначэнняў можна вывесці тры сітуацыі, у якіх жанчыны і іх партнёры могуць у перспектыве заводзіць менш дзяцей:

• калі яны не ў стане заплаціць грашовую цану бацькоўства — прасцей кажучы, калі пара бедная;
• калі іх гняце часавая цана: скажам, у жанчыны-айцішніцы кошт дня працы можа раўняцца сотням даляраў, а гадавы разрыў у кар’еры можа каштаваць дзясяткаў тысяч — у такім выпадку дзіця для яе будзе літаральна залатым і патэнцыйная «шклянка вады ў старасці» будзе каштаваць ёй нашмат даражэй, чым кватэра ў элітным квартале Мінска;
• калі зарплаты патэнцыйных бацькоў у тэорыі дазваляюць завесці дзіця, але адсутнасць упэўненасці ў будучыні не дае ім зрабіць гэты крок.

Каб насельніцтва краіны заставалася на адным і тым жа ўзроўні пры адсутнай міграцыі, кожная жанчына павінная ў сярэднім нараджаць 2,1 дзіцяці. У гісторыі сучаснай Беларусі сукупны каэфіцыент нараджальнасці (СКН) ніколі не даходзіў да гэтага запаветнага ўзроўню.

Дэмаграфічная гісторыя Беларусі

У 1990-я, праз эканамічныя праблемы і агульную няпэўнасць, СКН імкліва зніжаўся, пакуль не дасягнуў свайго дна ў 1,25. Па меры росту дабрабыту СКН пачаў паступова аднаўляцца. Важную ролю тут адыграла і сістэма захадаў, якая адносна шчодра адорвала беларусак і беларусаў за нараджэнне дзяцей.

Новы пік нараджальнасці ў нашай краіне прыпаў на 2016 год, тады СКН склаў 1,73 дзіцяці на жанчыну. Аднак ужо з 2017-га дэмографы пачалі назіраць новы спад: калі ў 1990-я жанчыны адмаўляліся ад мацярынства з прычыны беднасці, то цяперашняе зніжэнне рухаецца часавым коштам.

Да 2017 года дзяржава захапілася раздачай дапамог і практычна цалкам праігнаравала патрэбы сучасных беларусак: цяпер ім неабходна субсідыяваць час, які затрачваецца на мацярынства, а не кошт памперсаў. Неэфектыўныя меры падтрымкі прывялі да таго, што ў 2019 годзе на адну жанчыну ў Беларусі ў сярэднім прыпадала ўсяго 1,38 дзіцяці.

Жадаючы схаваць смяротнасць ад каранавіруса, дэмаграфічныя дадзеныя засакрэцілі, так што мы не ведаем, як змяніўся СКН за апошнія два гады. Можна меркаваць, што каэфіцыент працягнуў зніжацца — ніякіх сучасных захадаў па павелічэнні нараджальнасці з тых часоў прынята не было, а эпідэмія COVID-19 разам з палітычным крызісам, вайной паміж суседзямі і эканамічнай рэцэсіяй наўрад ці дадалі беларусам упэўненасці ў заўтрашнім дні.

Асаблівасці нашага вымірання

Дэмаграфічнае дрэва Беларусі раскрывае нам дзве дадатковыя важныя дэмаграфічныя праблемы краіны.

Акрамя зніжэння сярэдняй нараджальнасці негатыву Беларусі дадаюць і дэмаграфічныя хвалі, якія пераследуюць краіну яшчэ з Другой сусветнай вайны: гэты феномен узнікае праз павышаную смяротнасць у адным пакаленні, якое пасля нараджае менш дзяцей, і малалікая кагорта пачынае паўтарацца кожныя 20 гадоў. Цяпер рэпрадуктыўнае акно (большасць дзяцей беларускі нараджаюць паміж 18 і 35 гадамі) заканчваецца ў шматлікага пакалення жанчын, народжаных у канцы існавання СССР, а ў рэпрадуктыўны ўзрост уваходзіць адносна малалікае пакаленне жанчын, якія з’явіліся на свет ужо ў сярэдзіне 90-х і пачатку нулявых.

Іншая анамалія Беларусі, заўважная на дэмаграфічным дрэве, — павышаная мужчынская смяротнасць.

Так, у сілу генетыкі і асаблівасцяў паводзін жанчыны жывуць даўжэй за мужчын практычна ва ўсіх краінах свету, але Беларусь — абсалютны лідар па гэтым паказчыку. У нашай краіне жанчыны ў сярэднім перажываюць мужчын больш чым на 10 гадоў, пры сярэднесусветным паказчыку ў 4,5 года.

Якія перспектывы?

Само па сабе зніжэнне насельніцтва зусім не абавязкова прыводзіць да эканамічных праблем. Урэшце, узровень жыцця кожнага грамадзяніна ў сярэднім можа павялічвацца і нягледзячы на змяншэнне агульнага ВУП. Аднак рэзкія дэмаграфічныя змены і старэнне насельніцтва, змяняючы ўзроставую структуру грамадства, пагражаюць эканоміцы катаклізмамі.

Так, зыходзячы з цяперашніх трэндаў сярэдняя колькасць пенсіянераў на аднаго чалавека працаздольнага ўзросту ў Беларусі да сярэдзіны стагоддзя вырасце больш чым у паўтара разу. Гэта пацягне сур’ёзную праблему для наяўнай пенсійнай сістэмы, а ўнутраны попыт зрушыцца ў бок тавараў і паслуг, неабходных пажылым людзям, што зменіць патэнцыял галін, у якіх беларуская эканоміка можа быць канкурэнтаздольнай.

Калі адштурхоўвацца ад звестак па смяротнасці і нараджальнасці 2019 года, то насельніцтва Беларусі да канца стагоддзя зменшыцца ўдвая і складзе крыху больш за чатыры мільёны чалавек. На графіку ніжэй гэта «базавы сцэнар з вяртаннем эмігрантаў» — ён не ўлічвае тых, хто з’ехаў з Беларусі людзей за тры апошнія гады. «Базавы сцэнар без вяртання эмігрантаў» прадугледжвае нязменнасць трэндаў нараджальнасці і смяротнасці, а таксама міграцыйны адток 200 тысяч у 2020−2022 гадах. Калі ж нам удасца вярнуцца да нядаўняга лакальнага максімуму СКН у 1,73 дзіцяці на жанчыну і выйсці ў нуль па міграцыйных стратах з 2019 года, то падзенне насельніцтва атрымаецца істотна запаволіць, і да 2100-га ў краіне будзе пражываць больш за шэсць мільёнаў чалавек.

Разварот дэмаграфічных трэндаў — задача вельмі цяжкая, таму ісці давядзецца па некалькіх напрамках адначасова, змагаючыся за кожнага патэнцыйнага грамадзяніна Беларусі.

Што рабіць?

Галоўнае — не панікаваць. Большасць развітых краін сутыкаецца з тымі самымі праблемамі: натуральнае старэнне і змяншэнне насельніцтва актуальныя для ўсёй Еўропы. Да пэўнай ступені гэта нармальны працэс: скарачэнне нараджальнасці — адзін з пабочных эфектаў паляпшэння якасці жыцця людзей у цэлым і жанчын у прыватнасці. Аднак ёсць некалькі важных крокаў, якія Беларусі і беларусам неабходна зрабіць, каб запаволіць працэс страты насельніцтва.

Па-першае, трэба падтрымліваць нараджальнасць. Цяперашнія меры па падтрымцы мацярынства ў Беларусі засяроджваюцца на бедных слаях насельніцтва. Пры гэтым мала ўвагі надаецца праблемам сучасных жанчын, якія працуюць і для якіх галоўная перашкода падчас прыняцця рашэння наконт мацярынства — кар’ера. Такім беларускам і іх партнёрам бракуе не грошай, а часу, і, значыць, субсідыяваць трэба менавіта яго. Дзяржава можа заняцца выбудоўваннем сістэмы камфортных ясляў, куды дзяцей можна было б аддаваць у больш раннім узросце; увядзеннем у заканадаўства больш гнуткіх формаў занятасці для маладых бацькоў; прыняццем сістэмы мераў па ўвядзенні ў культурную традыцыю адпачынкаў для бацькі па доглядзе дзіцяці; інвестыцыямі ў інфраструктуру, якая дазваляе сумяшчаць бацькоўства з актыўным ладам жыцця.

Асобны пункт для Беларусі — неабходнасць скарачэння дэкрэтнага адпачынку. Пасля распаду СССР у нашай краіне была ўведзеная норма аб трохгадовым дэкрэтным адпачынку; на сённяшні дзень гэта самы доўгі аплачваны дэкрэт у свеце. Фармальна ніхто не прымушае маці сядзець з дзіцем увесь гэты час. Але на практыцы большасць жанчын вымушаная выбіраць поўны дэкрэт, і на тое ёсць дзве важкія прычыны:

• Такая заканадаўчая норма стварае масавую ілюзію, быццам менавіта такі тэрмін неабходны для развіцця дзіцяці. І жанчына, якая выходзіць з дэкрэту праз год пасля родаў, можа часам успрымацца грамадствам як «кепская маці». Пры гэтым ніякай навуковай асновы пад трохгадовым дэкрэтам няма — складана паверыць, але гэтая лічба папросту ўзятая са столі. Дакладна не вядома, што дзеці, чые маці выйшлі з дэкрэту да заканчэння трох гадоў, чымсьці адрозніваюцца ад дзяцей з «поўнага дэкрэту».
• Доўгі дэкрэт стварае пункт грамадскай каардынацыі: раз многія жанчыны выбіраюць сядзенне з дзецьмі да трох гадоў, то дзяржава не інвестуе ў яслі, і ў астатніх жанчын фактычна не знаходзіцца іншага выбару, акрамя як ісці за большасцю.

Акрамя падтрымкі бацькоўства існуе і іншы дзейсны спосаб павелічэння колькасці насельніцтва — прыцягненне ў краіну мігрантаў. Гэта і ёсць па-другое.

У Беларусі ніколі не рабіліся спробы процідзеяння эміграцыі і павелічэння іміграцыі на дзяржаўным узроўні. Пачынаючы з 2020-га, Паводле ацэнак BEROC (даследаванне неўзабаве будзе апублікаванае), краіну пакінула 150−250 тысяч чалавек, але і да гэтага ў нас назіраўся невялікі, але пастаянны адток насельніцтва.

Замежнік, які хацеў пераехаць у Беларусь, непазбежна сутыкаўся з кучай бюракратычных перашкодаў, для абыходу якіх патрабаваліся значныя намаганні. Адзіным выключэннем тут быў ПВТ, які выбіў для сваіх рэзідэнтаў лягчэйшыя ўмовы прыцягнення замежнікаў.

Але, думаю, праблема недахопу мігрантаў на вуліцах беларускіх гарадоў абумоўленая не толькі жаданнем дзяржавы ўсё абмяжоўваць. Ёсць і іншая прычына, гаварыць пра якую ў грамадстве не прынята: беларусы — не талерантны народ, хоць шчыра любяць так сябе называць. Згодна з даступнымі сацыялагічнымі апытаннямі, нашыя суграмадзяне з асцярогай ставяцца да прадстаўнікоў іншых культур.

Замест вынікаў

Нацыі існуюць адначасова ў многіх вымярэннях: палітычным, культурным, геаграфічным, фізічным — і, скажам наўпрост, з кожным з гэтых пунктаў справы досыць трывожныя. У выніку тое, будзе да канца стагоддзя 20 мільёнаў беларусаў ці застанецца ўсяго 4, залежыць ад мноства рашэнняў, якія давядзецца прымаць кожнаму з нас непасрэдна ў найбліжэйшыя гады. Эміграцыя, нараджальнасць, стаўленне да прадстаўнікоў іншых культур — усё гэта фактары, якія ўплываюць на канчатковы вынік, і пакуль што трэнды развіваюцца не на нашую карысць. У той час як частка рычагоў хутчэй знаходзіцца ў руках дзяржавы (умовы жыцця ў краіне, сямейная палітыка, сістэма ясляў, іміграцыйныя перашкоды), іншая частка ў большай меры залежыць ад нас саміх.

Фота: Аляксандра Мурашка