Часам здараюцца падзеі, якія патрабуюць актуальных артыкулаў. А бывае, што карціць выкласці на паперу ранейшыя думкі, якія нарадзіліся досыць даўно, але якіх ніяк не ўдавалася аформіць у тэкст. Цяпер менавіта такі выпадак, калі хочацца падзяліцца ідэямі, якія назапашваліся яшчэ да 2020-га года. Гэта думкі пра загадку беларускай тоеснасці, ідэнтычнасці ці самасвядомасці, што выбухнулі пасля 2020-на года.

Сапраўды, пасля рэвалюцыі 2020-га года пра беларускую ідэнтычнасць кажуць і палітыкі, і журналісты, і навукова-экспертная супольнасць. Пры тым гэтае паняцце неяк не вельмі паддаецца якому-небудзь здавальняльнаму навуковаму тлумачэнню. Якую б  схему ці навуковыя рамкі мы не накладвалі на беларускае грамадства, усё роўна застаецца значная частка аб’екта, якая ў гэтую схему не ўкладаецца.

Прыкладна гэтак, як плюс-мінус палова беларускага грамадства адмаўляецца рабіць “нармальны” геапалітычны выбар ці дакладна вызначацца са сваімі прыярытэтамі ва ўнутрыпалітычным канфлікце.

Адсутнасць агульнай для ўсяго грамадства інтэрпрэтацыі нацыянальнай тоеснасці – гэта сітуацыя далёка не новая для нас. Ужо колькі дзесяцігоддзяў яе спрабуюць зразумець і зафіксаваць пры дапамозе такіх тэрмінаў, як «дэнацыяналізаваная нацыя» (Дэвід Марплс), «падзеленая ідэнтычнасць» (Нэлі Бекус), «беларускае крэольства» (Уладзімір Абушэнка), «памежная ідэнтычнасць» (Ларыса Цітарэнка) і г.д. Звычайна сэнс такіх апісанняў збольшага аб адным і тым жа – неадпаведнасць беларускіх працэсаў агульнаеўрапейскім мадэлям нацыянальнага будаўніцтва.

Найбольш частымі канататамі такіх апісанняў беларускай ідэнтычнасці з’яўляюцца «недастатковасць», «адсталасць», «слабасць». Гістарычных прычын на тое знаходзіцца маса – ад чарады паўстанняў і войнаў (цягам двух апошніх стагоддзяў у Беларусі толькі адно пакаленне магло мірна пражыць сваё жыццё) да паланізацыі і русіфікацыі беларускага насельніцтва.

Сапраўды, наш усходні сусед зрабіў вельмі шмат і ў рэчышчы русіфікацыі, і ў межах знішчэння беларускай інтэлігенцыі. Проста нагадаю, што да канца 1938-га года ў Беларусі было рэпрэсавана блізу 90 % паэтаў і пісьменнікаў (для параўнання: у РСФСР – каля 40 %, ва Украіне – у раёне 55 %).

У той жа час мы мусім памятаць, колькі для русіфікацыі Беларусі зрабіла і беларускае «партызанскае кіраўніцтва» ў асобе таго ж Пятра Машэрава. Калі ў 1955/56 навучальным годзе 95 % школ рэспублікі (79 % школьнікаў) працавала на беларускай мове, то праз 30 гадоў школ з беларускай мовай навучання засталося 70 %, а вучняў – усяго 23 %.

У такіх умовах варта больш здзіўляцца таму, што беларусы ўвогуле захаваліся як нацыя (а 2020-ы год паказаў, што захаваліся), чым таму, што яны не ўкладаюцца ў агульнапрынятыя схемы.

Але вернемся да навуковых рамак. Дык вось, апроч тэзіса пра «недасфармаванасць» беларускай тоеснасці яшчэ адной распаўсюджанай ідэй з’яўляецца думка пра наяўнасць у беларускай прасторы двух супрацьлеглых наратываў. І як той Горац, з іх мусіць застацца толькі адзін. Гэтыя наратывы таксама называюць па-рознаму, але ў цэлым яны лёгка маркіруюцца як «адраджэнскі» і «прасавецкі». Калі казаць са спрашчэннем, першы больш арыентаваны на Еўропу, дэмакратычныя каштоўнасці і беларускую мову як адзіную дзяржаўную; другі – больш на Усход, «самае добрае» з савецкага мінулага і ў найлепшым выпадку на дзяржаўнае двухмоўе. Пры гэтым важна, што ў беларускіх умовах і першы, і другі наратывы безумоўнай каштоўнасцю разглядаюць як нацыянальную незалежнасць, так і дзяржаўны суверэнітэт.

З такім палярызаваным дзяленнем цяжка спрачацца. Яно і дастаткова выразна прасочваецца ў мінулае на некалькі дзесяцігоддзяў, і нармальна тлумачыцца сацыякультурнымі і паліталагічнымі тэорыямі, няхай і як пэўнае выключэнне.

Між тым такая бінарная схема добра працуе толькі тады, калі палярных пазіцый сумарна прытрымліваецца большасць грамадства. А калі большасць ці нават проста палова даследаванага аб’екта знаходзіцца па-за «палярнымі» групамі, то схема працуе не вельмі ці не працуе зусім. І гэта акурат наш беларускі выпадак, які ў такой бінарнай логіцы апісваецца і ў тэарэтычных працах (гл., напрыклад, вось, вось, вось і вось), так і ў эмпірычных даследаваннях (гл., напрыклад, вось і вось).

І вось у чым палягае мая гіпотэза.

Магчыма, створаныя для эпохі мадэрну тэорыі нацыянальнага будаўніцтва не зусім адэкватныя да беларускіх рэаліяў. Магчыма, дзесяць стагоддзяў гісторыі беларускіх земляў да перыяду станаўлення мадэрных нацый стварылі той нацыянальны субстрат, на які не кладуцца мадэрныя схемы. Магчыма, спецыфіка этнічнай (балта-славяна-яўрэйска-татарскай), рэлігійнай (паганска-праваслаўна-каталіцка-ўніяцка-іудзея-ісламскай), грамадзянска-палітычнай (ад «даўніны не разбураць…» да выбарнасці манарха, шляхецкіх вольнасцяў і гарадскога самакіравання) мазаічнасці і цераспалосіцы, якія захоўваліся практычна да Другой сусветнай, лепш апісваецца канцэптамі постмадэрну, чым мадэрнымі тэорыямі.

Высоўваючы такую гіпотэзу, я базуюся на тым, што на беларускіх землях ніколі не было дастаткова доўгага перыяду, цягам якога сфармаваўся б адзіны, маналітны і дамінавальны наратыў: ці то этнічны, ці то рэлігійны, ці то палітычны. Заўсёды быў спектр ці прынамсі альтэрнатыва. Калі не за ўласным плотам, то на суседняй вуліцы ці вёсцы-хутары жыў носьбіт іншай мовы, рэлігіі, аб’ёму правоў і г.д. І калі параўнаць з іншымі тэрыторыямі, то на нашых землях суіснаванне носьбітаў розных наратываў было ў цэлым пераважна поліфанічнае, без радыкальных прэтэнзій на прадмет аднаго наратыву над іншымі.

Мяркую, што менавіта ў прыняцці поліфаніі дыскурсаў, у дыстанцыі да любога меганаратыву і іманентнай магчымасці дыялогу заключаецца асаблівасць калектыўнага мыслення ці тоеснасці людзей, якія насяляюць беларускую зямлю. У гэтым была праблема расцярушвання беларускай дыяспары, праблема для тлумачальных схем мадэрну, праблема для  сучасных палітычных дыхатамій, якія прадугледжваюць і навязваюць адзін вялікі наратыў, ці то этна-нацыянальны, ці то геапалітычны. Не кладуцца яны на постмадэрнісцкую беларускую поліфанію.

Калі вылучаная гіпотэза мае рацыю, у беларускім грамадстве не зможа ўкараніцца ніводны нацыянальны наратыў, які імкнецца да татальнасці: ні савецкі, ні адраджэнскі. У такім разе варта чакаць, хутчэй, аўтаматычнага супраціву любому вялікаму наратыву, хто б яго не «навязваў». Таму што для беларускага калектыўнага мыслення патрабуецца прастора магчымасцяў, патрэбная магчымасць выбару, неабходныя месца і час «на падумаць/памеркаваць/параіцца». Патрэбная магчымасць выпрацоўкі свайго да яго стаўлення.

Калі пазбавіць такіх магчымасцяў і дзейнічаць імператыўным шляхам, то можна дамагчыся толькі сімулятыўнага прыняцця вялікага наратыву. І толькі на час.

Да чаго ўсё гэта? Калі гіпотэза аб умоўна постмадэрнай прыродзе беларускай ідэнтычнасці хаця б часткова дакладная, нацягваючы беларускую ідэнтычнасць на глобус адраджэнска-савецкай палярызацыі, мы не столькі нешта тлумачым, колькі ўводзім і сябе, і грамадства ў зман. І варта было б, мусіць, не тэарэтычныя схемы накладаць на грамадства, а, зыходзячы з асаблівасцяў грамадства, будаваць новыя мадэлі. Нават калі яны не ўкладаюцца ў старыя тэорыі.

Фота: Павел Крычко